Raad van State presenteert jaarverslag 2023

Dit is te lezen in de algemene beschouwing van het jaarverslag van de Raad van State over 2023. Deze keer gaat de beschouwing over innoveren in de rechtsstaat.

De rechtsstaat onder druk

De democratische rechtsstaat functioneert weliswaar, maar staat onder druk, zowel intern als extern door geopolitieke bedreigingen. Ons land ziet zich geconfronteerd met grote maatschappelijke opgaven. De overheid loopt al langere tijd op haar tandvlees, wordt overvraagd en maakt mede daardoor fouten. Disfunctioneren van de rechtsstaat ligt op de loer als de kwetsbare vertrouwensrelaties tussen overheid en burger en tussen burgers onderling niet verbeteren. Onderhoud en versterking van de dijken van de rechtsstaat zijn hard nodig.

Onderhouden, versterken én vernieuwen

Voor dat onderhoud gelden belangrijke voorwaarden, zoals het bestaan van stabiele instituties die onder alle omstandigheden goed functioneren, vooral als de nood van burgers en overheid hoog is. Goed functioneren betekent ook toegankelijk zijn voor burgers. In de rechtsbescherming moet de toegang van minder draagkrachtige burgers tot de rechter verzekerd zijn. Op de kwaliteit van de rechtsstatelijke instituties mag niet worden beknibbeld. Dat betekent dat financiële voorzieningen voor een goed functionerende rechtsstaat voorafgaan aan reguliere afwegingen binnen de rijksbegroting. Een andere voorwaarde is dat de nationale soevereiniteit voldoende en herkenbaar wordt gewaarborgd in de context van een robuuste internationale rechtsorde waarvan wij actief deel uitmaken en waarin nationale integriteit, veiligheid en economische toekomst worden verzekerd. Maar onderhoud alleen is niet voldoende. Een vitale rechtsstaat vraagt meer: meebewegen met de tijd, ruimte scheppen voor nieuwe afwegingen en adequate bescherming bieden tegen toekomstige mogelijke inbreuken. De rechtsstaat moet zich verder ontwikkelen en waar nodig vernieuwen.

Aanbevelingen

Doorontwikkelen van de rechtsstaat kan plaatsvinden bij digitale technologieën, in de maatschappelijke functie van de Grondwet en in een sterkere rechtsstatelijke cultuur. De Raad van State doet in het jaarverslag enkele gerichte aanbevelingen.

• Als je AI en andere digitale technologieën verstandig wilt gebruiken, is reguleren en toezicht houden wenselijk. Burgers moeten kennis kunnen nemen van de gegevens die de overheid van hen bewaart of gebruikt en zij moeten deze op tijd en eenvoudig kunnen corrigeren. Onnodige gegevens moeten zij uit overheidssystemen kunnen laten verwijderen. Ook is recht op informatie aan te bevelen, wat inhoudt dat in een besluit staat of gebruik wordt gemaakt van algoritmen en hoe daarover informatie kan worden verkregen. Ook verdient aanbeveling om in de Algemene wet bestuursrecht bepalingen op te nemen over algoritmische besluitvorming.
• De Grondwet krijgt de laatste jaren meer aandacht. De juridische betekenis van de Grondwet kan worden vergroot door het toetsen van formele wetten aan de Grondwet mogelijk te maken. Dat daarover het debat wordt gevoerd is positief. Maar het debat moet niet worden beperkt tot de juridische functie van de Grondwet, ook de maatschappelijke functie van de Grondwet verdient meer aandacht. Het is aan te bevelen dat een verkenning plaatsvindt naar het functioneren van grondrechten in het tijdperk van digitale ontwikkelingen en grote veranderingen op onder meer het gebied van klimaat. Ook is een versterkte aandacht in het parlement voor de constitutionele aspecten van wet- en regelgeving aan te bevelen, mede aan de hand van de wetgevingsadviezen van de Afdeling advisering.
• Het zorgen voor een sterke, gedragen én uitgedragen rechtsstatelijke cultuur vraagt de inspanning van velen. Regering en parlement zouden hieraan nadrukkelijk prioriteit kunnen geven. Een politiek debat over de constitutionele en rechtsstatelijke aspecten van wetsvoorstellen kan daaraan bijdragen. Een sterke rechtsstatelijke cultuur vraagt niet alleen om zorgvuldige omgang, respect en begrip van institutionele spelers, maar ook om structurele aandacht en kennis in publieke sectoren én bij burgers. Bijvoorbeeld met goed burgerschapsonderwijs leren toekomstige generaties de rechtsstaat te begrijpen en te waarderen.

Volledige tekst van het jaarverslag 2023

De volledige beschouwing van het jaarverslag staat op de website van de Raad van State. Ook de andere drie onderdelen van het jaarverslag (De Raad als instituut, De Raad als adviseur en De Raad als bestuursrechter) zijn daar te vinden, net als een compleet overzicht van de cijfers over 2023 en de overzichten met de beeldbepalende adviezen en uitspraken van het afgelopen jaar.

Advisering in cijfers

In 2023 zijn 342 zaken voor advies aan de Afdeling advisering voorgelegd. Dit aantal is een stuk lager dan het jaar daarvoor, toen er bijna vierhonderd adviesaanvragen werden ontvangen. De Afdeling advisering heeft in 2023 in 349 zaken advies of voorlichting uitgebracht. Gemiddeld deed de Afdeling advisering er 46 dagen over om tot een advies te komen. Dat is gelijk aan de gemiddelde adviesduur in 2022. In 2023 is ruim 70% van de adviezen binnen twee maanden afgedaan en bijna 90% binnen drie maanden. Ruim 60% kreeg een zogeheten ‘advies conform’ (een instemmend advies) en 10,3% van de adviezen was negatief.

Bestuursrechtspraak in cijfers

De Afdeling bestuursrechtspraak heeft in 2023 ruim 9.300 uitspraken gedaan. Dat zijn er 650 meer dan in 2022. Het aantal ingekomen zaken bedraagt in 2023 ongeveer 10.300. Dat zijn ook zo’n 650 zaken meer dan het jaar daarvoor. Sinds 2021 laat de instroom van zaken in de Omgevingskamer een stijgende trend zien. In 2023 is die instroom met ongeveer 2.700 zaken op ditzelfde hoge niveau gebleven. De instroom van zaken in de Algemene kamer en Vreemdelingenkamer in 2023 is met 10% gestegen ten opzichte van de instroom in 2022. In 2023 was de gemiddelde doorlooptijd van zaken 30 weken. Dat is hoger dan de gemiddelde doorlooptijd in de jaren daarvoor. Naast de stijgende moeilijkheidsgraad van veel zaken is dat ook een gevolg van een groot tekort aan juristen bij de directie Bestuursrechtspraak.